Bài của Diệu Tâm
Ăn chay, lấy từ chữ Hán là "Trai", tức là giữ cho lòng dạ được trong sạch. Ngày xưa, trước khi tế Trời ở đàn Nam Giao, các vị vua nhà Nguyễn phải sống biệt lập, cữ ăn thịt cá ba ngày và không được gần gũi cung tần mỹ nữ. Ngày nay, nhiều người, tuy không đến chùa quy y lễ Phật, cũng nguyện ăn chay, vì lý do gì đó. Nhiều người ăn cho vui cùng với bạn bè. Lại có nhiều người, hoặc đọc sách, hay nghe bạn bè khuyên, muốn ngừa bệnh tim mạch, hạ huyết áp, giảm lượng cholesterol nên ăn chay. Với nền kinh tế thị trường hiện nay, nhiều người ngoại quốc đến làm việc và du khách nước ngoài đến Việt nam thường hay đi kiếm nhà hàng chay.  Vì thế nhiều tiệm cơm chay đã mở ra bán thức ăn chay.
Buổi sáng ở Hà nội có bánh bao chay, xíu mại chay, hoặc khiêm tốn hơn nhưng lại được người viết thích nhất là xôi Hà nội. Trên đường Cầu Gỗ, đầu phố Lò Sũ sát Hồ Gươm và đường Đinh Tiên Hoàng, vô số người bán xôi dạo vẫn xới lẹ làng những nắm xôi đậu phụng, xôi đậu xanh thơm bùi, trắng muốt đặt vào lá chuối xanh.  Ai đã từng ăn thử những hạt xôi dẻo, căng, ngọt và bùi ở đây, trong cái gió sớm mai đượm mùi thơm của nếp, hẳn sẽ chẳng bao giờ quên được.  Chỉ với 1000 đồng, tức gần 10 cents, người ta đã có thể có được nắm xôi thơm phức kèm theo muỗng vừng.  Ngoài ra, bánh mì nóng buổi sáng ăn với chuối cũng ngon tuyệt.  Đó là chưa kể món bún nóng hổi vừa mới ra lò rao bán trên phố Cầu Gỗ mà anh bạn tôi thích ăn với tương nêm ớt như tôi thích ăn món xôi Hà nội vậy.
Nghe nói trước năm 1980 Hà nội không có một tiệm ăn chay và dường như người dân miền Bắc không biết đến từ ngữ chay.  Ngày nay có vài tiệm phục vụ ăn sáng, ăn trưa, và ăn chiều.  Đáng kể nhất là nhà hàng chay Nàng Tấm ở 79 A đường Trần Hưng Đạo, được xem là tiệm chay ngon nhất thủ đô.  Chúng tôi đến đây ăn tối một lần và ăn tại khách sạn một lần do nhà hàng đem đến.  Thức ăn thường không phải là thực phẩm chay biến chế của Đài loan hay Hồng kông nên khẩu vị khác với những thức ăn mà chúng tôi thường ăn ở nhà hàng Thiên Ân và Happy Family ở Mỹ, nhưng lại khá ngon miệng.
— Bãi Cháy vịnh Hạ long, tuy không có tiệm ăn chay nhưng do yêu cầu của chúng tôi nên cô Chính, chủ nhân khách sạn Đoan Trang đã nấu cơm chay, như là những đầu bếp chuyên nghiệp, cho chúng tôi ăn trong hai ngày tham quan vịnh Hạ long.  Mỗi bữa có sáu món, ít dầu, ít bột ngọt lại ngon.
— Huế, được mệnh danh là xứ sở của cơm chay, nơi đây có hơn 400 ngôi chùa lớn nhỏ, gần 300 Niệm Phật đường và đa phần dân số là Phật tử, vì thế mà cơm chay rất thịnh hành.  Cách đây khoảng ba mươi năm, góc sân chùa Tịnh Bình thuộc phường Thuận thành đã có quán chay nổi tiếng với các món bún khô, bún nước, bánh bột lọc.  Muốn thưởng thức cơm chay theo đúng nghĩa, bạn phải đến quán Đồng Tâm ở một con hẻm của đường Lê Lợi.  Tuy nhiên bữa ăn chay ngon nhất của chúng tôi ở Huế lại không phải ở nhà hàng chay mà tại nhà hàng mặn của khách sạn Hùng Vương nơi chúng tôi lưu ngụ.  Một bữa cơm chay với các món chay do khách tự đặt ra, nhà hàng đi chợ rồi nấu theo sở thích của khách.  Chỉ với một tô canh mít non nấu với nấm rơm, lá sân, lá lốt, thêm một chút tiêu, và chút ớt Huế cũng đủ nhớ mãi.
Nha trang có ít nhất là bốn tiệm ăn chay, tiệm Âu Lạc, Thanh Tâm Trai và Thiên Ýù.  Trong số này có lẽ quán ăn chay Thiên Ý ở số 1B đường Nguyễn Du, gần Chợ Đầm là ngon hơn cả.  Có một tiệm khác ở đường Biệt Thự nhưng lại vừa bán chay vừa bán mặn, dường như phục vụ cho du khách ngoại quốc nên chúng tôi không ghé ăn thử.
Về đến Đà lạt, các tiệm ăn mặn trong khu Hòa Bình cũng nấu chay nếu bạn yêu cầu nhưng họ biết khách là Việt kiều nên cho giá rất mắc, một bữa ăn chay thường cho sáu người phải chi trả đến 160.000 thay vì 90.000 như những chỗ khác.  Chúng tôi biết có ít nhất là hai tiệm chay, một tiệm tên là Giác Ngộ ở gần đầu đường Phan Đình Phùng, và một tiệm khác tên là Bông Sen ở gần cuối đường Phan Đình Phùng, đối diện với chùa Linh Sơn.  Cả hai tiệm đều ăn được.
— Sài gòn, so với năm 1992,  tiệm cơm chay mở ra khá nhiều, mỗi quận đều có năm ba tiệm nổi danh, với bảng hiệu chào hàng cả bằng tiếng Anh lẫn tiếng Pháp.  Lắm khi ở mỗi đường phố, cư xá hay đường hẻm lại mở đôi ba tiệm, tiệm nào cũng không lỗ vốn, không làm giầu nhanh nhưng có vẻ phát đạt.
Theo trí nhớ của người viết, nếu không lầm thì tiệm cơm chay đầu tiên ở Sài gòn là tiệm Tín Nghĩa, đầu đường Trần Hưng Đạo, dường như do tín đồ Cao Đài điều khiển, trong tiệm này còn bán nhang thơm, trên vách viết những câu ca dao, câu kinh khuyên người tránh sát sinh, làm lành tránh dữ.  Tiệm cao niên thứ nhì có lẽ là tiệm Thanh Lạc Trai ở gần góc đường Hiền Vương và Pasteur mà ngày nay vẫn còn và vẫn đông khách như xưa.
Phía Chợ lớn, gây sự chú ý của thực khách đầu tiên có lẽ là quán ăn chay Phật Hữu Duyên, trên bảng hiệu trưng bầy ông Phật khoẻ mạnh tươi cười trong khung kính.  Vùng Bàn cờ có quán ăn chay Giác Đức ở đường Nguyễn Đình Chiểu.  Quận 5 có quán chay Giác Ngộ, số 124 Nguyễn Tri Phương. Quận 11 có Lạc Thanh Trai, 243 Tạ Uyên và tiệm Thanh Nhàn, 129 Lãnh Bình Thăng. Quận Tân bình có quán Diệu Châu, 1025 Hương lộ 2.  Quận Bình thạnh có hai quán cơm chay Thiên Nhiên 1 và 2 ở đường Lê Quang Định và đường Bạch Đằng.
Trong chợ Sài gòn, chợ An đông, và chợ Bình tây vẫn có những sạp bán thức ăn chay, ở bến xe miền Tây, gánh bán cơm chay vẫn hiện diện cũng như bến phà Mỹ thuận.
Không được biết rõ thành phần người đến ăn chay như thế nào, nhưng những người đứng tuổi là số lượng đáng kể, cũng thấy người ngoại quốc ra vào các quán ăn chay.  Nói rằng ăn chay vào ngày rằm và mồng 1 là đông nhất, nhưng ngày thường cũng bán lai rai.  Nghe nói, nhiều chủ quán ăn bán đồ mặn, nhưng ngày rằm, mồng một và ngày lễ Phật Đản thì đóng cửa, nghỉ bán, không sát sanh những ngày ấy.  Người Hoa ở Sài gòn nấu chay cũng gần giống như người Việt, nhưng dùng quá nhiều dầu mè.  Hầu hết các quán chay đều dùng bột ngọt tuy có nhiều tiệm quảng cáo là không bột ngọt theo yêu cầu.
Chúng tôi ở khách sạn Lê Lê và Linh Linh trên đường Phạm Ngũ Lão mà xung quanh có rất nhiều quán ăn chay, chỉ riêng một con hẻm 175 mà có đến ba tiệm cơm chay nằm sát nhau, Zen restaurant, Bodhe Tree và Như Liên.  Cách đó không xa, là tiệm cơm chay Pháp Hoa số 200 đường Nguyễn Trãi do các Phật tử của thầy Trí Quảng điều hành.  Ngoài ra, cũng gần đó là tiệm chay Định Ý ở số 171B Cống Quỳnh.
Về giá cả tương đối rẻ, một bữa ăn cho một người chỉ tốn khoảng 12.000 (gần một dollar). Nghe một anh tài xế xe taxi nói, ở khoảng giữa đường Cao Thắng, một đĩa cơm chay bình dân có 3.000, thêm 1.000 đồng nữa có canh.  Phải nói ăn chay và quán cơm chay là nét văn hoá đặc thù của Sài gòn bây giờ.
Trong suốt cuộc hành hương bốn tuần từ Bắc vào Nam, chúng tôi chỉ có hai lần trở ngại không có cơm chay, một lần ở chùa Hương, mặc dầu có khoảng 100 tiệm cơm nhưng không có đến một tiệm chay nên chúng tôi nhịn đói luôn, lần khác tại thành phố Vinh, chúng tôi chỉ mua cơm trắng rồi ăn với muối mè đem saün.  Ngoài ra, ngày lên núi Yên Tử, nếu không tháp tùng theo phái đoàn của thầy Thông Giác thì chúng tôi cũng nhịn ăn trưa luôn vì không có quán ăn chay, mặc dầu có rất nhiều hàng ăn dưới chân núi.

Diệu Tâm