Tạp ghi lan man của Hai Hát
 

Mệnh Trời, Nghiệp Báo

Nhân mùa lễ Phật Đản, tôi xin có vài suy nghĩ về Mệnh Trời và Nghiệp Báo sau khi được nghe một bài pháp thoại.

Các cụ ta có câu: "Ngũ thập tri thiên mệnh" (Năm mươi tuổi biết được mệnh trời). Ở cái tuổi 50, chúng ta chưa thể được gọi là già nhưng cũng không còn trẻ nữa. Với năm mươi năm ấy, chúng ta đã đi được một hành trình khá dài, ít ra cũng nửa đời người. Và trong thời gian đó, chúng ta đã gặt hái được một số kinh nghiệm sống đủ để hiểu được mệnh trời ra sao và đã ảnh hưởng đến đời sống chúng ta như thế nào. Tuổi càng cao, sự chứng nghiệm về mệnh trời càng rõ ràng hơn vì có nhiều điều xẩy ra trong đời sống, ta không thể dùng lý luận hoặc kiến thức khoa học mà giải thích hay chứng minh được.

Mệnh trời nôm na còn gọi là số trời hay số mệnh. Vậy mệnh trời, số trời hay số mệnh là gì?

Với cái nhìn của Nho giáo, mệnh trời được coi như một uy quyền đến tự trời và chúng được áp đặt vào đời sống của mỗi con người từ lúc sinh ra đến lúc chết đi. Con người được tạo sinh bởi trời, do đó con người là con cái và là công cụ của trời nên con người phải tuân thủ mọi ý muốn của "ông trời" sắp đặt không thể chống trả hay sửa đổi lại được, cũng như trong thời phong kiến vua bắt thần chết thì phải chết, không chết là bất trung vậy.

Theo Nho giáo, con người không có quyền tham dự vào việc quyết định số mệnh của mình mà phải hoàn toàn tuân thủ nơi số mệnh đã được đinh sẵn nên mỗi khi gặp nghịch cảnh người ta thường nẩy sinh tinh thần thụ động, yếm thế, ỷ lại, chịu đựng, phó mặc chứ không tìm cách cải đổi số mệnh của mình hầu mang lại đời sống tốt đẹp hơn. Mệnh trời khi đã định sẵn cho người nào rồi thì dù cho người ấy có tài giỏi khôn ngoan đến đâu cũng không thoát ra được.

Những ý tưởng thụ động về số mệnh nêu trên đã được thể hiện không ít trong dân gian qua những câu ca dao tục ngữ :

Số lao đao phải sao chịu vậy,
Tới số ăn mày bị gậy phải mang.

Số giầu tay trắng cũng giầu,
Số nghèo chín đụn, mười trâu cũng nghèo.

Cây khô xuống nước cũng khô ,
Phận nghèo đi tới chỗ mô cho giầu.

Số giầu đem đến dửng dưng,
Lọ là con mắt tráo trưng mới giầu.

Khó giầu muôn sự tại trời,
Nhân sinh ai cũng kiếp người mà thôi.

Tử sinh hữu mệnh, phú quý tại thiên

Thuốc chữa được bệnh,chẳng chữa được mệnh.

Mưu sự tai nhân, thành sự tại thiên

Với cái nhìn của Phật giáo: thiên mệnh hay số mệnh được hiểu là nghiệp báo.
Nghiệp từ đâu đến? Nghiệp không đến từ trời như quan niệm của Nho giáo. Nghiệp đến từ hành động của con người qua luật Nhân Quả.

Ta gieo Nhân tốt thì gặt hái Quả tốt, ta gieo Nhân xấu thì ta gặt hái Quả xấu. Nghiệp báo có mặt trên thế gian này như định luật đền trả những điều mình làm trong quá khứ hay ngay trong hiện tại với "quả báo nhãn tiền". Nghiệp gặp hoàn cảnh, tức nhân duyên, sẽ khởi động và tác động trực tiếp vào đời sống con người. Nghiệp là động cơ chính đưa con người vào vòng luân hồi sinh tử. Muốn thoát được vòng sinh tử, con đường duy nhất là ta phải tự mình giải được nghiệp của mình.

Như thế, dựa vào thuyết nghiệp báo của nhà Phật, con người được chủ động định đoạt số mệnh của mình, không ai có quyền ban bố sự an vui cũng như không có ai có thể áp đặt sự đau khổ cho mình mà chỉ có chính mình mới có quyền quyết định sự chọn lựa cuộc sống cho chính mình trong tương lai mà thôi. Chính vì thế nghiệp báo trong đạo Phật có tính chất chủ động, tích cực, đầy sáng tạo và tôn trọng con người trong tinh thần dân chủ chứ không quan niệm số mệnh đầy tính chất áp đặt, phong kiến như của Nho giáo. Khi gặp nghịch cảnh, ta cố gắng chuyển hóa hay giải nghiệp để cải thiện hoàn cảnh hay tiến tới đời sống tốt đẹp hơn theo đúng tinh thần đại hùng, đại lực, đại từ bi của Phật.

Tin ở sự công bình của luật Nhân Quả và cũng như tin ở khả năng chuyển đổi nghiệp lực của mình, ý tưởng về Nghiệp cũng được thể hiện qua những câu ca dao tục ngữ truyền tụng trong dân gian dưới đây:

Những người mặt mũi nhọ nhem,
Bởi chưng kiếp trước đĩa đèn không lau.
Những người mặt trắng phau phau,
Bởi chưng kiếp trước hay lau đĩa đèn

Thiên đạo chí công
Đức năng thắng số.
Nhân định thắng thiên.

Nghiệp được thể hiện qua nhiều hình thức khác nhau tùy theo nặng nhẹ. Nghiệp có thể tác động lên một người, một nhóm người hay cả một nước mà ta gọi là mệnh nước hay vận nước vậy. Nghiệp được thể hiện dưới nhiều hình thức mà ta dễ nhận biết nhất đó là nghiệp thể hiện trong tính nết con người. Có người được sinh ra với tính nết hiền hòa nhân hậu, có người sinh ra với tính nết dữ dằn độc ác dù là có khi không do chịu ảnh hưởng của xã hội, gia đình hay tập quán chung quanh, mà do bẩm sinh mà có. Người có tính dễ dãi thì mọi chuyện dù dữ cũng thành lành để được an vui, nó được coi như những sự ân thưởng của luật Nhân Quả. Người có tính hay khúc mắc thì dù chuyện lành cũng thành dữ để đau khổ và nó được coi như những sự trừng phạt của luật Nhân Quả, mình tự đập mình tan nát trong tâm.

Nếu ta thấy được cái nghiệp của ta phần lớn nằm trong tính nết thì khi ta muốn chuyển đổi một phần nghiệp dữ thành nghiệp lành thì ít ra ta cần phải thay đổi tính nết của ta. Tu là sửa đổi, mà sửa đổi tính nết là một phần khá quan trọng trong việc mở đường cho những bước thăng tiến cao hơn trên con đường giải nghiệp, diệt khổ. Thí dụ tính hay hờn giận, ghét người, tạo nên khổ, vậy hãy yêu người cho bớt hay hết khổ đi, "Yêu người là yêu mình" là nghĩa như thế. Ta cứ ngồi rà soát lại tính nết của ta thì ta mới thấy con người trầm luân bể khổ là phần lớn do tác động của nghiệp ẩn tàng qua tính nết của ta vậy.

Kinh Nhân Quả nói "Muốn biết Nhân đời trước, chỉ xem Quả hiện tại mà ta đang thọ; muốn biết Quả đời sau, chỉ xem Nhân gây tạo trong đời này". Cứ theo như thế, chúng ta chẳng cần phải có "thiên lý nhãn" ta cũng có thể nhìn thấu 3 kiếp của ta, kiếp hiện tại, kiếp đã qua, và kiếp sắp tới. Đối với các bậc đại sư hay thiền sư họ nhìn cuộc đời đau khổ chỉ vì vô minh. Khi ta hết vô minh thì Địa ngục và Thiên đường chỉ là một, nên nhà Phật có những câu như :

- Sắc tức là không, không tức là sắc

- Phiền não tức bồ đề

- Sanh tử tức Niết bàn.

Tất cả những điều ấy tưởng như đối nghịch, nhưng thật ra chỉ là hai mặt của một bản thể trong triết lý "bất nhị" của nhà Phật mà thôi. Xin đưa ra đây một vài đoạn văn thơ tiêu biểu trong văn học Việt nam đã chịu ảnh hưởng triết lý của nghiệp và số trời như:

- Trong hai câu mở đầu của tác phẩm "Bích Câu Kỳ Ngộ", tác giả Vô Danh viết :

Mấy trăm năm một chữ tình
Dưới trời ai kẻ lọt vành hóa nhi.

(Hoá nhi: Tạo hóa = trời, nhi = trẻ con. Ý nói trời oái oăm như trẻ con.)

- Trong "Cung Oán Ngâm Khúc", Ôn Như Hầu tả cảnh cung phi oán hận vì đơn chiếc trong cung:

Tay tạo hóa cớ sao mà độc,
Buộc người vào kim ốc mà chơi.

(kim ốc = nhà vàng, ý ám chỉ cung vua).

- Đoạn kết của Đoạn Trường Tân Thanh (Kiều), Nguyễn Du viết :

Ngẫm hay muôn sự tại trời,
Trời kia đã bắt làm người có thân.
Bắt phong trần phải phong trần,
Cho thanh cao mới được phần thanh cao...

Đã mang lấy nghiệp vào thân,
Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa.
Thiện căn ở tại lòng ta,
Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài.

Trong đoạn này, Nguyễn Du đã nhắc lại hai triết lý Số trời của Nho giáo và Nghiệp báo của Phật giáo. Cụ đã dùng hai triết lý này làm nền tảng để chứng minh cho thuyết "tài mệnh tương đố" của truyện Kiều mà ta nhận ngay ra được với hai câu mở đầu :

Trăm năm trong cõi người ta,
Chữ tài chữ mệnh khéo là nghét nhau.

Dựa vào những câu thơ tiêu biểu của các tác giả nêu trên, ta thấy được tinh thần hòa đồng tam giáo gồm Phật giáo, Khổng giáo, và Lão giáo, đã ảnh hưởng đến triết lý sống của dân ta một cách sâu sắc như thế nào.

Để đón mừng ngày Đản sinh tôi xin chép ra đây lời nói của Thiền sư Thần Hội, đệ tử của Lục
Tổ Huệ Năng, để chúng ta cùng suy ngẫm.

Tâm là Phật
Vô tâm là Đạo.

 

Mười Năm Tắm Gội

(Ở nhà mấy hôm đi loanh quanh, chụp hình mấy con đường lá vàng gần nhà mới thấy cũng cảnh vật này mà trước đây mình bận rộn quá nên không cảm nhận được cái đẹp đẽ của nó.

- Trích một đoạn thư của anh C1)

Anh C1 ơi! Tôi xin chia sẻ với anh về những cảm nhận và những gì anh vừa bắt chụp được. Tôi biết lòng anh đang thanh thản lắm. Chính sự thanh thản ấy đã đưa anh đến sự "tỉnh thức" để nhận biết được sự hiện hữu của những cảnh vật quanh mình. Sự sống tỉnh thức là một yếu tố thật quan trọng trong đời sống chúng ta. Thiếu "tỉnh thức", ta sẽ có cuộc sống không tỉnh thức (nói theo kiểu huề tiền), và đôi khi sự thiếu tỉnh thức một cách thái quá sẽ làm mất đi hẳn sự hiện diện của mình trên mặt đất này.

Đọc thư anh, tôi chợt nhớ tới một hoàn cảnh tương tự được thể hiện trong bản nhạc “Chiếc lá thu phai” của nhạc sĩ TCS và đã làm tôi suy nghĩ.

Mười năm tắm gội, giật mình, ôi chiếc lá thu phai.

Chữ "mười năm" ở đây chỉ để diễn tả cái gì đã lâu lắm rồi, đã xa lắm rồi như "Mười Năm Tình Cũ", "Mười Năm Yêu Em" (tên những bản nhạc) hay trong thơ của Tản Đà :

Giấc mộng mười năm đã tỉnh rồi,
Tỉnh rồi lại muốn mộng mà thôi.

Khi tắm gội, là lúc ta dễ thấy được toàn diện thân và ý của ta vì cảm giác dễ chịu và sự không che đậy lúc đó mang đến. Và chính những khi ta tắm gội ta thường bắt gặp đươc những điều kì diệu ẩn tàng trong ta. Ấy thế mà tới mười năm tắm gội, mãi cho tới một lúc, mới chợt "tỉnh thức" để nhận diện ra mình và thấy mình như "chiếc lá thu phai". Cái hay của ý này là ẩn dụ của sự già nua qua hình ảnh chiếc lá mùa thu. Lá mùa thu là một biểu tượng của sự tàn úa, thế mà ngay cả lá mùa thu ấy cũng đã phai màu để đi đến chỗ tàn khô. Và để rồi:

Chiều hôm thức dậy, ngồi ôm tóc dài,
Chập chờn lau trắng trong tay.

Anh C1 thấy không, không phải chỉ riêng anh mới bất chợt cảm nhận được những sự vật hiện hữu ở quanh mình mà đã từ lâu anh tưởng là không có. Chung quanh ta toàn là phép lạ, toàn là những điều kì diệu đẹp đẽ, dù chỉ là những gì thật bé nhỏ tầm thường. Ta quên nó đi, hoặc không nhận ra nó, thật uổng biết bao. Có những lúc ta cảm thấy như ta đang "vong ân" với chúng và vong ân với cả chính ta. Có một lần tôi nghe một vị Thiền sư nói, có bao giờ ta nắm lấy bàn tay của chính ta mà cám ơn nó không, mặc dù nó đã phục vụ ta suốt một đời. Sự an nguy của nó chính là sự an nguy của ta, vậy mà đôi khi ta vô tình không nhận ra sự hiện hữu của nó.

Nhân tiện đây, trong giới hạn bức thư này, tôi xin chia sẻ với anh một vài ý nghĩ của riêng mình qua vài bản nhạc của TCS. Anh hãy cùng tôi lắng nghe một đoạn trong bài "Rồi Như Đá Ngây Ngô" :

. . . Đôi khi thấy trong gió bay lời em nói
Đôi khi thấy trên lá khô ngày em đã xa xôi
Đôi khi nắng lên phố xưa làm tôi nhớ
Đôi khi có mưa giưã khuya hồn tôi bỗng vu vơ
Đôi khi thấy trên lá khô một dòng suối
Đôi khi nhớ trong mắt em một bóng tối nhỏ nhoi
Từng ngày tình đến thiết tha ân cần
Từng ngày tình đi một vùng vắng im
Đôi khi thấy trên cánh chim từng đêm tối
Đôi khi nhớ trong tóc em mùi cây trái thơm tho

Chắc bản nhạc này không xa lạ gì với anh. Khi nghe bản nhạc này anh đã nghĩ và đã cảm nhận nó ra sao ? Với tôi, tôi có cái nhìn hơi mang mác màu sắc “thiền“ trong đạo Phật về hai câu hát sau :

Đôi khi thấy trên lá khô một dòng suối

và trong câu

Đôi khi nhớ trong tóc em mùi cây trái thơm tho

Anh cùng tôi phân tích câu đầu nhé!

Đôi khi thấy trên lá khô một dòng suối

Tôi tự hỏi tại sao trên lá khô lại có một dòng suối nhỉ? Và anh có thấy dòng suối đang chảy trên lá khô không? Nếu không, chúng ta hãy cùng nhau đi tìm con suối ấy nhé .

Cứ dựa theo cách nhìn của một vị Thiền sư thì nếu chúng ta "quán chiếu" vào chiếc lá vàng một cách tỉnh thức (danh từ nhà Phật, quán chiếu nghĩa là nhìn sâu vào sự việc mà ta đang quan sát), ta sẽ thấy trước khi chiếc lá trở thành lá vàng, hay lá khô, chiếc lá đó phải là chiếc lá xanh. Khi chiếc lá còn xanh thì nó ở trên cây và nó là một phần tử của cây. Lá và cây tuy hai mà là một. Nay ta gọi chung là "cây". Cây thuộc về vũ trụ vì cây nằm trong vũ trụ và lớn lên trong vũ trụ.

Cây được hình thành và trở nên hiện hữu dưới dạng “cây“ nhờ sự kết hợp bởi những phần tử, bởi những yếu tố “không phải là cây“ như đất, nắng, mưa, gió, chim chóc, … có khi có cả bàn tay con người trong đó nữa. Nghĩa là trong cây chứa đựng toàn bộ những gì có trong vũ trụ, không thiếu một thứ gì. Thiếu những phần tử ấy, cây không thể có mặt. Do đó, nói một cách khác đi, cây nằm trong vũ trụ và vũ trụ cũng nằm ở trong cây.

Nào ta cùng quán chiếu thêm nhé. Như dẫn chứng ở trên, ta thấy trong cây chứa đựng toàn bộ vũ trụ, hẳn trong đó phải có mặt của nước. Nước nuôi cây lớn lên. Thế nước từ đâu mà tới ? Nước đến từ những dòng sông, từ biển, từ ao hồ và từ suối bốc hơi lên thành mây và thành mưa. Và nước mưa trở lại đất để đến với cây. Nhờ có "quán chiếu" ta thấy rõ là trong cây có hình ảnh của suối. Cây có hình ảnh suối thì lá cũng vậy, dù là lá tươi hay lá khô đều có hình ảnh của suối cả.

Đến đây anh đã thấy dòng suối trên những lá khô ấy chưa ? Trên lá khô, không phải chúng ta chỉ nhìn thấy có dòng suối mà ta còn thấy cả biển, cả núi non, cả gió, cả trăng, cả những con chim ca hót trên đó nữa ... Như đã nói ở trên, cây nằm trong vũ trụ và vũ trụ cũng nằm trong cây, nghĩa là cây và vũ trụ không thể tách rời nhau ra được. Phải chăng chúng ta đang đi vào triết lý Nhất Nguyên của triết học Đông Phương hay triết lý Bất Nhị của kinh Bát Nhã trong đạo Phật hay đang nói đến chữ Đạo (Being) trong Lão Giáo vậy ?

Và cũng cùng phương pháp như trên, ta "quán chiếu" câu thứ hai :

Đôi khi nhớ trong tóc em mùi cây trái thơm tho

cũng không có gì là bí ẩn và sâu xa cả.

Cũng như vị Thiền sư ấy nói thêm về từ ngữ "Trái Tim Mặt Trời", chúng ta không phải chỉ tồn tại bởi nhịp đập của trái tim trong cơ thể ta mà thôi, mà còn phụ thuộc vào nhịp đập của trái tim mặt trời. Ta cứ tưởng tượng nếu trái tim mặt trời ngưng đập, mặt trời ra đi, chúng ta sẽ ra sao? Nói thêm ra, trái tim ta cũng đang nằm ở Mặt Trời. Từ đó suy ra ta không bé nhỏ như ta tưởng và chiếc lá khô kia cũng to lớn vô cùng.

Nếu anh cứ tiếp tục nghe hết bản nhạc này, thì rải rác suốt bài hát, ta quán chiếu được nhiều thứ lắm. Và cũng qua bài hát này ta có thể thay đổi được cách nhìn về cuộc đời. Cái nhìn của chúng ta về nó sẽ đơn giản hơn, chính xác hơn, thoát hơn, nhiều yêu thương hơn và như thế chúng ta sẽ bớt đau khổ hơn.
Trái nghịch với đồng nhất là sự phân biệt. Cũng từ sự phân biệt ấy chúng ta phải luôn luôn đi tìm một đối tượng để suy nghĩ để luận bàn, hay đánh giá, phê phán. Chính cái phân biệt đó, theo cách nhìn nào đó, ta thấy như nó đang đi ngược lại định luật tự nhiên và hồn nhiên của Trời Đất và nó làm cho đời sống trở nên phức tạp hơn lên. Mỗi vấn đề được đặt ra, dù là cái gì đi chăng nữa, nó đều là những sợi dây xích của nhà tù, xích ta trong ngục tù của những quy luật mà ta cứ tưởng là mới mẻ hay được sáng tạo ra một cách kỳ diệu. Hãy để mọi việc trôi chảy theo cái định luật hồn nhiên và vô tư của đời sống. Và có lẽ đấy cũng là một phần tư tưởng giải phóng con người của nhà hiền triết Krishnamurti đó chăng ?

Sự giải phóng con người bởi cái nhận thức “vạn vật đồng nhất thể“ ấy thật là quan trọng. Chúng ta sẽ cùng nhau tiến vào thế giới của "Không", ta sẽ thấy đời sống của ta giầu có lắm và bất sinh bất tử. Cũng như cây, chúng ta ở trong vũ trụ và vũ trụ ở trong ta, mà vũ trụ không mất thì ta ắt phải là bất tử. Sự bất sinh bất tử này đã thể hiện một cách thật sâu sa trong bài hát "Ngẫu Nhiên":

Không có đâu em này, không có cái chết đầu tiên
Và có đâu bao giờ, đâu có cái chết sau cùng.
Tự mình biết riêng mình. Và ta biết riêng ta.

Quả thật như thế, có vị Thiền sư nói cuộc đời ta là vô tận, bất sinh bất tử. Vị ấy nói tiếp, nếu ta "quán chiếu" ngược dòng thời gian, trước khi ta lọt lòng mẹ (tức ngày sinh), thì ta đã ở trong bụng mẹ chín tháng mười ngày. Ta đi ngược lại thêm, trước khi ta ở bụng mẹ, ta đã ở trong cha, trước cha, ta ở trong ông bà, trước ông bà ta đã ở trong tổ tiên, và cứ như thế, ta đi ngược lại mãi, ta sẽ biết là ta đã “có“ từ lâu lắm rồi, và có thể chúng ta đã hiện diện dưới nhiều hình thức khác nhau cũng nên, nhưng ít ra là ta biết ta đã hiện hữu từ lâu. Sự “sinh ra“ là phải đến từ không để thành có, mà đã có rồi thì chữ sinh ra không thể được đặt ra nữa. Khi đã không có sinh thì ắt ta không thể có tử.

Chính sự nhận biết về cái bất sinh bất tử ấy nên ta đã thấy được tiền kiếp của "em“:

Ta thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô
Ta thấy em đang ngồi khóc khi rừng chiều đổ mưa
Ta thấy em trong tiền kiếp với mặt trời lẻ loi
Ta thấy em đang ngồi hát khi rừng chiều đổ mưa.
(Rừng khuya đã khép)

Tiền kiếp của ta đôi khi được thể hiện dưới một dạng thức nào đó như những "Hạt bụi" chẳng hạn:

Hạt bụi nào hóa kiếp thân tôi
Để một mai vươn hình hài lớn dậy
Ôi ! cát bụi tuyệt vời
Mặt Trời soi một kiếp rong chơi
Hạt bụi nào hóa kiếp thân tôi
Để một mai tôi về làm cát bụi.

Vâng, chúng ta có khi chỉ là những hạt bụi rong chơi hay cũng chỉ là vừng trăng chỉ biết lang thang trong vũ trụ. Chúng bị chi phối bởi định luật vô thường lạnh lùng nhưng sinh động, thể hiện khắp nơi nơi như là quy luật sinh tồn của vũ trụ.

Em đi qua chuyến đò, ối a con trăng còn trẻ
Con sông đâu có ngờ ngày kia trăng sẽ già.
(Biết đâu nguồn cội)

Và cũng chính thấy mình chỉ là một kiếp rong chơi, mà rong chơi mãi cũng thấy nhàm chán, đến mỏi quá đôi chân này và muốn tìm đến chiếc ghế nghỉ ngơi, rồi chúng ta chỉ còn thấy:

Thấy đời mình chỉ là những chuyến xe
Còn đây âm thanh não nề
Ngày đi đêm tối trăm tiếng mơ hồ

Và sau cùng :

Đời mình chỉ là những quán không
(Nghe Những Tàn Phai )

Để rồi :

Ôi phù du từng tuổi xuân đã già, một ngày kia đến bờ
Đời người như đã qua
… Thôi về đi đường trần đâu có gì
Tóc xanh mấy mùa
Có nhiều khi từ vườn khuya bước về
Bàn chân ai rất nhẹ tựa hồn những năm xưa.
(Phôi Pha)

Cuộc đời cứ trôi chảy ngàn năm vô bờ vô bến trong vũ trụ, không khởi đầu cũng không kết thúc.
Tóm lại những cảm nhận chợt tỉnh thức của anh, hay của chính tôi hay của bất cứ ai, nó thường chợt đến rồi lại chợt đi. Đến rồi đi là lẽ thông thường trong cuộc sống, nó là lẽ vô thường vô cùng sinh động của tạo hóa. Ta hãy tận hưởng những hạnh phúc, dù trong khoảnh khắc, mà những cảm giác dễ chịu ấy mang đến cho ta, cũng như anh đang hưởng hạnh phúc khi nhận biết ra những cái đẹp của những con đường lá vàng gần nhà trong những bức ảnh anh chụp và đã gửi cho tôi.

Tri Kỷ

Thân gửi anh T1, Nhận được thư anh, tôi mừng lắm. Mừng vì đã lâu mới lại được nhận thư anh. Trong thư, anh nhắc tới hai chữ Tri kỷ, lòng tôi thấy thật sảng khoái vô cùng.

Đã nói tới tri kỷ thì ta không thể không nhắc tới câu chuyện về Bá Nha Tử Kỳ của Trung hoa. Tôi có đọc bài "Tích Bá Nha Tử Kỳ" của Hạt Cát. Một bài rất hay. Đọc xong câu chuyện Bá Nha Tử Kỳ này, sao tôi thấy khâm phục cách xử thế của người xưa quá. Nói về các giai thoại trong văn chương Trung hoa, hẳn không thiếu gì những giai thoại hay và nhiều ý nghĩa như thế này. Và cũng nhân đọc mấy vần thơ trong bài này, tôi chợt nhớ đến giai thoại về một bài thơ của Trương Kế mà tôi được nghe kể khi đi thăm Trung quốc mấy năm về trước.

Trong chuyến đi, chúng tôi ghé qua Tô châu, nơi nổi tiếng về người và lụa đẹp. Nhưng tôi không thấy thích thú lắm về những nàng "Tây Thi" ở đây bằng giai thoại về bài thơ "Phong Kiều Dạ Bạc" tức "Đêm đỗ thuyền ở bến Phong kiều" của Trương Kế.

Phong Kiều Dạ Bạc

Nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên
Giang phong ngư hỏa đối sầu miên.
Cô Tô thành ngoại Hàn San tự,
Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền.

Dich thơ:

Trăng tà, chiếc nhạn kêu suơng,
Lửa chài, cây bến, sầu vương giấc hồ.
Thuyền ai đậu bến Cô Tô,
Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn San.
(Tản Đà)

Thành Tô châu có núi Cô Tô nên còn được gọi là Cô Tô thành.

Theo lời kể của hướng dẫn viên người Việt, bài thơ này có một giai thoại như sau: Trương Kế, đời Đường, khi đi thi hỏng về, ghé qua bến Phong kiều, tỉnh giấc lúc nửa đêm làm bài thơ này. Nhưng làm mới được hai câu đầu, Trương Kế không làm nổi hai câu tiếp nữa nên cứ trằn trọc không ngủ được. Cũng buổi tối hôm đó, ngoài thành Cô Tô, sư cụ Chùa Hàn San (chùa lập từ đời Đường, lấy tên chùa này bằng tên của vị sư thành lập chùa là Hàn San; Chùa bị phá hủy nhiều lần bởi chiến tranh, sau cùng vào đời nhà Thanh cho xây dựng lại và đúc chuông theo đúng kiểu nguyên thủy đời nhà Đường) cũng cảm xúc cảnh trăng thanh, ngâm rằng:

Sơ tan, sơ tứ nguyệt mông lung,
Bán tự ngân câu, bán tự cung.

(Đêm nay đầu tháng trăng mờ,
Nửa như móc bạc, nửa ngờ vành cung.)

Sư cụ làm được hai câu rồi cũng hết ý không làm được thêm, trằn trọc mãi không sao ngủ được. Chú tiểu hầu bên sư cụ thấy sư cụ trằn trọc nên hỏi cớ sự. Sư cụ nói rõ nỗi khổ tâm của mình cho chú tiểu nghe. Chú tiểu xin được nối tiếp hai câu kế tiếp cho hoàn tất bài thơ :

Nhất phiến ngọc hồ phân lưỡng đoạn,
Bán trầm thủy đểå, bán phù không

(Hồ xanh ai xẻ đôi vùng,
Nửa chìm đáy nước, nửa lồng chân mây.)

Sư cụ khen hay và sai chú tiểu lên chùa đánh chuông tạ Phật. Thành Cô Tô đêm hôm ấy nghe thấy tiếng chuông từ Hàn San tự ngân xa. Trương Kế, nằm trong thuyền nghe được tiếng chuông lúc ấy, kết thúc được bài thơ của mình :

Cô Tô thành ngoại Hàn San tự,
Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền.

Giai thoại của bài thơ là như vậy.

Trong nhóm đi du lịch hôm đó có người bạn cũng biết giai thoại về bài thơ này, đặt câu hỏi, mà câu hỏi này cũng là nghi vấn của nhiều người am hiểu văn chương Trung quốc từ trước đến nay, là chữ Ô Đề (quạ kêu), thật sự là tiếng quạ kêu hay là tên một địa danh ở thành Tô châu vì nửa đêm thì không thể có tiếng quạ kêu.

Viết đến đây tôi chợt nhớ tới một bài thơ của Lý Bạch :

Ô Dạ Đề

Hoàng vân thành biên ô dục thê,
Quy phi "á á"chỉ thượng đề.
Cơ trung chức cẩm Tần Xuyên nữ.
Bích sa như yên cách song ngữ.
Đình thoa trướng nhiên tư viễn nhân
Độc tứ cô phòng lệ như vũ.

Dịch thơ :

Mây vàng tiếng quạ bên thành,
Nó bay tìm ngủ trên cành nó kêu.
Tần Xuyên cô gái buồng thêu
Song sa khói tỏa như khêu chuyện ngoài.
Dừng thoi buồn bã nhớ ai,
Phòng không gối chiếc, giọt dài tuôn mưa.
(Tản Đà)

Có cái lạ là thi nhân Trung quốc lại lấy hình ảnh con quạ làm thi hứng nhỉ!

Ta trở lại bài thơ của Trương Kế. Ngoài ra nghi vấn thứ hai là chữ "nguyệt lạc" là lúc trăng đã gần lặn, tức lúc đó trời đã gần về sáng sao trong thơ lại là "dạ bán" (lúc nửa đêm)?

Với những câu chuyện như thế, ta thấy trên đất nước Trung hoa có bao nhiêu giai thoại kỳ thú mà "Bá Nha, Tử Kỳ" chỉ là một. Trương Kế và sư Hàn San chẳng phải là những người tri kỷ đó ru!

Thú thật đi thăm Trung quốc rất thích vì mình đọc nhiều về những di tích lịch sử và văn học của họ nên chúng trở nên gần gũi với chúng ta. Đôi khi tôi có cảm tưởng những di tích hay giai thoại ấy là của nước mình vậy, như khi tôi đứng trên bờ sông Tiền đường, con sông Thúy Kiều trầm mình chẳng hạn.

Nếu có dịp trở lại với những câu chuyện về văn thơ Trung quốc tôi sẽ xin trình bầy thêm những nét đặc thù về những bài thơ nổi tiếng cũng như những khuynh hướng sáng tác của những nhà thơ lừng danh đời Đường mà tiêu biểu nhất là ba nhà thơ sống cùng thời, là bạn tri kỷ của nhau, như Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị, Lý Bạch, ... rất quen thuộc với chúng ta.

Hạnh Phúc

(Anh H2 mến, Tôi không biết anh đang ở nhà. Mùa đông mà được ở nhà thì thích lắm anh H2 ạ. Đi làm có cái thích khác, mà ở nhà có cái thích khác. Đàng nào cũng thích cả. Tôi tập được cái tính bằng lòng và enjoy những gì mình đang có nên lúc nào cũng thấy happy. Quan niệm sống của con người thật quan trọng. Nó làm cho cuộc sống của mình more fun hơn. Anh có thấy tôi ba phải và mâu thuẫn không?)

Bạn thân, Vừa sáng sớm dậy, nhận được thư bạn, tôi thấy hay quá vội trả lời ngay. Trong đời sống, có những điều ta muốn và những điều ta không muốn vây bủa chung quanh ta. Và cũng vì lý do ấy hạnh phúc và bất hạnh trôi nổi bập bềnh trong không khí. Hạnh phúc vì ta có những điều ta muốn và bất hạnh vì ta có những điều ta không muốn tác dụng trực tiếp đến ta.

Để sinh tồn trong môi trường ấy một cách hạnh phúc ta cần phải có những filter để lọc lựa, phế bỏ những gì ta không muốn có mà ta gọi là bất hạnh. Cái filter ấy chính là cái quan niệm sống đứng đắn của mình được hun đúc bởi nhiều yếu tố như giáo dục, gia đình, bạn bè, hoàn cảnh, kinh nghiệm... vân vân.

Đôi khi cái filter ấy cũng bị nghẹt hay rách. Trong trường hợp ấy, vấn đề được đặt ra là ta sẽ thay nó hay giữ nó, hay vá lại, mà thay thì thay cách nào, mà giữ thì giữ ra sao, có khi nó lại rơi vào tình huống bỏ thì thương vương thì tội. Vấn đề lọc lựa hay phế thải trong môi trường này không còn là vấn đề riêng của cái filter (nhân sinh quan hay quan niệm sống) không thôi mà còn tùy thuộc vào một yếu tố khác nữa là ta có muốn thay đổi cuộc sống cho phù hợp, thích nghi với hoàn cảnh mới hay không? Đó là nghị lực và sự khôn ngoan.

Để giải quyết một cách tạm thời, cái adjustment nhanh nhất và hữu hiệu nhất trước khi ta có quyết định sau cùng, ấy chính là áp dụng cái lý thuyết ba phải của bạn vậy. Tạm thời thôi đấy nhé. Cái quan trọng nhất vẫn là quyết định sửa đổi lại cái suy nghĩ của mình với cuộc sống từ trong cốt lõi, cội nguồn. Sửa đổi nó ra sao và bằng cách nào, nó lại là vấn đề thuộc về cá tính mỗi người.

Không thể ba phải mãi được vì như thế nó sẽ tự biến thể thành bốn phải hay đa phải, lùng tùng xoèng lắm. (Cười!) Khi bạn thấy enjoy thật sự trong cuộc sống để more fun hơn thì chắc chắn điều ấy không còn là ba phải nữa. Đúng không? Tôi năn nỉ bạn đồng ý với tôi đi. (Cười!)

Nói Chuyện Về Cười

Ôi thôi, trên giải đất cong hình chữ S của đất nước ta, từ Bắc vào Nam, chỗ nào cũng vang lên những tiếng cười. Cười từ thành thị tới thôn quê, cười từ chỗ cao sang quyền quý tới chỗ nghèo hèn, và cười từ trẻ đến già.

Cười là một phần đời sống tinh thần phong phú và tinh tế của dân tộc. Cười chiếm một chỗ đứng có nhiều ưu thế trong văn hóa và văn học nước ta. Cười của ta đa dạng vì nó có đủ khả năng diễn tả mọi trạng thái hỉ, nộ, ái, ố, cũng như sự biến đổi tâm lý phức tạp trong mọi tình huống của đời sống hàng ngày.
Cười của ta biến hóa khôn lường như rồng bay, ẩn hiện trong mây. Ta chỉ cần thay đổi một chút âm điệu tức thay đổi một chút thang bậc hay cường độ của âm thanh là ý nghĩa của "tiếng cười" đã thay đổi hẳn. Mà cung bậc âm thanh của cười, cũng như cung bậc trong âm nhạc, nó biến hóa vô lường, nên ý nghĩa của cười theo đó cũng biến đổi theo với thiên hình vạn trạng. Đấy là chưa kể đến sự diễn tả tinh tế trên nét mặt khi cười. Cũng có khi cười chẳng cần đến âm thanh, nghĩa là cười không thành tiếng, mà nó vẫn có khả năng diễn tả đầy đủ ý nghĩa của cười một cách hữu hiệu. Chẳng ai dám tự hào là mình hiểu hết được cái cười của người Việt nam, dù là được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất ấy.

Cười của ta không phải chỉ để diễn tả sự hoan lạc không thôi, nó còn mang một triết lý sâu xa của một nền văn hóa lâu đời mà trong đó sự thăng trầm của lịch sử và biến động xã hội đã đóng góp vào cười một phần không nhỏ. Chính vì thế, theo tôi nghĩ, cái cười của một dân tộc chịu nhiều thử thách và thăng trầm như dân tộc ta, ắt hẳn tiếng cười ấy phải có nét đặc thù riêng và phải giầu có cả về mặt số lượng lẫn ý nghĩa của nó, mà nhiều dân tộc khác không thể có được.

Cười cũng được sử dụng thay tiếng nói để gửi gấm tâm tư của mình cho người khác hay cho chính bản thân mình. Tiếng cười của ta mang tình thương yêu, hoan lạc nhưng cũng có khi để bầy tỏ sự chịu đựng hay phẫn nộ hoặc đấu tranh quyết liệt lẫn ngang tàng, kể cả hèn hạ lẫn đểu cáng hay chỉ để "cười cười" vô nghĩa.

Cái cười của dân ta thì phong phú như thế. Trong khi đó, trong buổi thuyết trình của ông Đỗ Thông Minh với đề tài "Văn Hóa Nhật" được tổ chức ở San Jose, ông nói người Nhật lo ngại sau này sẽ dần dần mất đi tiếng cười của họ. Dù câu nói đó có thể chỉ là câu nói đùa hoặc có tính cường điệu của ông, nhưng khi tôi có dịp đi thăm nước Nhật gần đây, tôi thấy câu nói ấy không hẳn là không có cơ sở. Và như thế, tôi có cảm tưởng như văn hóa của ta đứng về mặt "cười" có thể "phồn thịnh" hơn, không những so với người dân Nhật mà kể cả so với nhiều dân tộc khác trên thế giới nữa.

Các cụ ta có câu "cười là liều thuốc bổ". Nếu ta hiểu nghĩa liều thuốc bổ ấy như những liều "thuốc bổ thận" của các vị vua chúa bên Tầu ngày xưa hay toa thuốc bổ "Minh Mạng" được truyền tụng trong dân gian thì hẳn dân ta phải "sung sức" lắm vì cười. Ta cứ nhìn vào sự tăng trưởng dân số của dân ta thì biết, nhà nhà đều "con đàn cháu đống" cả đấy do tác dụng cực mạnh của "cười là liều thuốc bổ" (thận) này.

Để tránh sự lo ngại của cụ Tú Xương:

Phố phường chật hẹp người đông đúc
Bồng bế nhau lên nó ở non.

thì tốt nhất là ta phải trị liệu tận gốc bằng chính sách "cấm cười" hoặc bắt "tịt cười". Cấm cười như thế thì thật khó quá vì không ai có thể "nhịn cười" mãi được.

Và nếu ta hiểu nghĩa "cười là liều thuốc bổ" ấy như những liều "thuốc bổ chống béo" (diet) thì ta hãy nhìn vào vóc dáng của dân ta, với dáng người thon nhỏ đến gầy gò như thiếu ăn thì đủ hiểu cái cười của ta chính là liều thuốc "diet" rất tốt vậy. Và nếu như thế, cái cười của ta chẳng hóa ra đang hợp với thời trang thế giới đó ru? Mau mau hãy xuất cảng cái cười ra nước ngoài thay vì xuất cảng lao động hay lao nô. Dân ta sẽ giầu to, vừa có tiền lại vừa truyền bá được cái văn hóa cười của dân tộc, một dân tộc có truyền thuyết xuất phát từ bọc trứng trăm quả, những quả trứng vàng. Chẳng ai cấm người ta sử dụng tiếng cười như những liều thuốc "bổ thận" và thuốc"bổ chống béo" cùng một lúc, nghĩa là người vừa thon thả lại vừa "sung sức". Như thế tiếng cười của ta quả đúng là liều thuốc bổ ngoại hạng trong thời đại của khoa học tân kỳ này.

Ta hãy trở lại với cười qua danh sách "tiếng cười". Tôi dựa trên bảng liệt kê những tiếng cười của Nguyễn Tuân sưu tầm được, rồi thử phân loại những tiếng cười này theo những hình thức khác nhau. Tôi biết sự phân loại này không mấy chính xác vì tiếng cười đôi khi được sử dụng qua lại, lẫn lộn với nhau tùy theo từng trường hợp mà người sử dụng tiếng cười ấy muốn dùng nó vào mục đích nào.

+/ Tiếng cười được diễn tả dựa theo âm thanh: Cười hề hề, cười hà hà, cười ha hả, cười hì hì, cười hô hố, cười hăng hắc, cười hềnh hệch, cười khanh khách, cười khúc khích, cười sằng sặc, cười the thé, cười dòn dã.

+/ Tiếng cuời được diễn tả với sự biến đổi trên khuôn mặt: Cười nheo mắt, cười mép, cười mũi, cười ruồi, cười trâu, cười híp mắt, cười nheo mắt, cười phổng mũi, cười hở lợi, cười chúm chím, cười ra nước mắt, cười nửa miệng.

+/ Tiếng cuời được diễn tả với thân hình: Cười nôn ruột, cười lăn cười bò, cười ngả ngớn, cười vãi đái.

+/ Tiếng cuời được diễn tả khi vui: Cười vang, cười ngất, cười phá, cười ngặt nghẽo, cười dòn dã, cười hả hê, cười khúc khích, cười phào.

+/ Tiếng cuời được diễn tả khi không được vui hay khi buồn: Cười gượng, cười chua chát, cười nhạt, cười khẩy.

+/ Tiếng cuời diễn tả khi không vui mà cũng không buồn: Cười khì, cười xòa, cười xuý xóa, cười cười.

+/ Tiếng cuời diễn tả khi tức giận hay khi không vừa lòng: Cười gằn, cười mỉa, cười khẩy, cười khinh khỉnh, cười cộc lốc.

+/ Tiếng cuời có tính cách giao tế: Cười đón cười đưa, cười theo, cười cầu tài, cười lấy lòng, cười xã giao, cười thơn thớt, cười nịnh, cười cầu hoà.

+/ Tiếng cuời dùng cho vấn đề trai gái: Cười tình, cười nụ, cười hoa, cười ba lơn, cười động cỡn, cười bù khú, cười đú đởn, cười nham nhở, cười dê, cười duyên.

+/ Tiếng cuời diễn tả về uy quyền: Cười trịch thượng, cười Thái sư.

Những tiếng cười nêu trên chỉ có tính cách liệt kê chứ không mang tính chất giới hạn vì chắc chắn ngoài những tiếng cười kể trên, còn nhiều tiếng cười khác nữa vì có những tiếng cười chỉ được dùng cho từng địa phương mà thôi không phổ biến rộng rãi.

Tiếng cười cũng có đời sống của nó, có nhiều tiếng cười mới đựơc sinh ra và cũng có nhiều tiếng cười nay ít người dùng hay không còn được dùng nữa, chúng đã trở thành "tử ngữ". Có những tiếng cười đôi khi chỉ được dùng cho một người, có khi chỉ dùng cho nhiều người, hay chỉ cho con trai hoặc chỉ cho con gái… mà không thể dùng lẫn cho nhau được. Có những cái cười như cười tủm tỉm, cười chúm chím, cười mỉm, ... nói chung là "cười cười", thì thật khó mà đoán được ý nghĩa thực của nó, nghĩa là không hiểu nổi cái thông điệp mà người cười muốn gửi đi. Lúc đó ta phải nhận diện thêm những yếu tố khác như sự diễn tả trên nét mặt, âm điệu hay tình huống xẩy ra cái cười ấy. Trong trường hợp khó khăn như thế ta chỉ nên cười góp và có khi sự cười góp một cách ngớ ngẩn lại mang cái họa vào thân. Khó thật!

Ngoài ra ta còn có một loại cười đứng riêng biệt, đó là cười thầm. Cười thầm thì không thể phát ra tiếng được dù là rất nhỏ mà nó chỉ là trạng thái "cười ngầm trong bụng". Tuy cười một mình, không thành tiếng, nhưng nó lại không thuộc loại cười mỉm, cười ruồi, hay "cười cười" đâu nhé, vì cười thầm không mang tính chất diễn tả mà thông thường nó chỉ mang tính chất ẩn ý như để chê bai hay không đồng ý về một điều gì đó nằm trong ý nghĩ, cũng có khi là một ý nghĩ ngộ nghĩnh, hóm hỉnh kín đáo, riêng tư của mình.

Để hiểu được tiếng cười của dân ta thì thật vô cùng khó khăn và gian nan. Cụ Nguyễn Văn Vĩnh có ý chê trách dân ta cái gì cũng cười, vui cũng cười mà buồn cũng cười nên đôi khi làm mất vẻ trang nghiêm. (Dân An nam ta gì cũng cười, nhăn răng hì một tiếng, mọi việc hết nghiêm trang...) Chê trách như thế cũng có phần đúng, nhưng cũng có thể cụ hơi khắt khe với cái cười của dân ta chăng ? Và cũng có thể cụ chưa hiểu hết cái cá tính đặc thù của người dân ta qua những câu của các cụ ta xưa kia để lại như "khi vui muốn khóc, buồn tênh lại cười", đấy là chưa kể đến "vô duyên chưa nói đã cười" hay cười chỉ là động tác để "cười hở mười cái răng" mà thôi.

Cười nói chung không phải chỉ được diễn tả bằng những "tiếng cười" mà còn được thể hiện qua nhiều hình thức khác nhau trong đời sống như sinh hoạt xã hội và cả trong văn học nghệ thuật … nữa. Riêng trong văn học, qua văn chương từ bình dân cho tới bác học, cười đã đóng góp vào đó một cách sâu xa và đáng kể. Cười được thể hiện qua những câu tục ngữ ca dao dân gian dí dỏm hay những truyện tiếu lâm truyền khẩu hay thành văn hoặc những bài văn thơ trào phúng, tự trào hay châm biếm, mà mỗi khi đọc lên ta không thể không cười, dù nhiều hay ít.

Theo một vài nhận xét thô thiển ở trên, tôi thấy cái cười của dân ta thật phong phú làm sao. Cười còn thì dân tộc Việt nam còn và Việt nam còn thì cái cười của dân ta ắt hẳn phải càng ngày càng phong phú hơn. Chúng ta đã may mắn được sinh ra trong một đất nước có nhiều tiếng cười như thế, đương nhiên nó phản ánh rõ tinh thần lạc quan trong cuộc sống của dân ta. Vui cũng cười, buồn cũng cười, dù hoàn cảnh khó đến đâu ta cũng cố cất tiếng cười hay để trên môi một nụ cười. Cười thường là nguồn hoan lạc đem đến cảm giác dễ chịu cho mình và cho mọi người chung quanh. Từ đó ta suy ra được cái cười của dân ta cũng còn phản ánh được nếp sống văn hóa lấy nhân bản làm gốc, vì mình và cũng vì người.

Hai Hát